Մարտիրոս Սարյանի ստեղծագործական ուղին ընդգրկում է ավելի քան 80 տարի: Վարպետի արվեստը բազմաժանր է և բազմաբնույթ: Նա աշխատել է որպես գեղանկարիչ, գրաֆիկ, ստեղծել է գրքային նկարազարդումներ, թատերական ձևավորումներ, մեծադիր պաննոներ: Մ.Սարյանի աշխատանքների ընդհանուր թիվն անցնում է 4000-ը:

Աշխարհահռչակ նկարչի արվեստի ընդգրկուն բնութագիրը և հիմնախնդիրների որոշարկումը առավել լրիվ ներկայացրել է ռուս արվեստաբան Ալեքսանդր Կամենսկին իր հետևյալ խոսքում. «...Ար­վես­տա­գի­տու­թյան, մաս­նա­վո­րա­պես սար­յա­նա­գի­տու­թյան առջև ծա­ռա­նում է հա­մաշ­խար­հա­յին ար­վես­տի պատ­մու­թյան մեջ Մար­տի­րոս Սար­յա­նի ճշ­մա­րիտ տե­ղը որոշ­ե­լու հա­սու­նա­ցած խնդ­րի ծայ­րաս­տի­ճան կարևորու­թյու­նը։
Այս դժ­վա­րին խնդ­րի լուծ­ման գոր­ծում ելա­կե­տա­յին է հան­դի­սա­նում նկար­չի ոճի և ընդ­հան­րա­պես ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ամ­բողջ աշ­խար­հի ծագ­ման հար­ցը։ «Յու­րա­քանչ­յուր ժո­ղո­վուրդ, իմ պատ­կե­րաց­մամբ, զո­րեղ մի ծառ է, որի ար­մատ­նե­րը հայ­րե­նի հո­ղում են, իսկ ծա­ղիկ­նե­րով ու պտուղ­նե­րով ծան­րա­բեռն­ված ճյու­ղե­րը պատ­կա­նում են ամ­բողջ աշ­խար­հին։ Այդ­պես էլ ար­վես­տը` ամե­նայն ճշ­մա­րիտն ու վառ ազ­գա­յի­նը միշտ իր մեջ ինչ­-որ հա­մա­մարդ­կա­յին բան ու­նի»։
Այս­պի­սի մի ճա­նա­պարհ՝ վառ ազ­գա­յի­նից դե­պի հա­մա­մարդ­կա­յի­նը, ան­ցել է և Սար­յանն ին­քը։ Այդ շարժ­ման տրա­մա­բա­նու­թյու­նը հաս­կա­նա­լի պետք է լի­նի իր բո­լոր հիմ­նա­կան գծե­րով։ Հար­կա­վոր է նախ պարզ գի­տակ­ցել, թե իրե­նից ինչ է ներ­կա­յաց­նում Վար­պե­տի գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծո­ղու­թյան ազ­գա­յին էու­թյու­նը։ Պետք է ճշգ­րիտ որոշ­ել նրա առն­չու­թյուն­նե­րն ու­րիշ ազ­գե­րի ար­վեստ­նե­րի հետ և դրան­ցից կրած ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րը։ Ի վեր­ջո, պետք է նկա­տի ու­նե­նալ, որ Մար­տի­րոս Սար­յա­նը տաս­նամ­յակ­ներ շա­րու­նակ եղել է ոչ մի­այն հայ գե­ղան­կար­չու­թյան առա­ջա­տա­րը, այլև XX դա­րի ամե­նան­շա­նա­վոր գե­ղան­կա­րիչ­նե­րից մե­կը։ Առանձ­նա­կի, եր­բեմն անս­պա­սե­լի դժ­վա­րու­թյուն­ներ կան, կապ­ված Վար­պե­տի վաղ շր­ջա­նի ար­վես­տի ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լու­թյունն ըմբռ­նե­լու և բնո­րոշ­ե­լու հետ։ Այժմ, երբ «Հա­յաս­տան» և «Սար­յան» բա­ռե­րն իրա­րից մի­ան­գա­մայն ան­բա­ժա­նե­լի են, նման դժ­վա­րու­թյուն­նե­րը կա­րող են տա­րօ­րի­նակ թվալ։ Մինչ­դեռ այդ­պի­սիք առ­կա են։
Այ­սօր էլ է պա­տա­հում, որ Սար­յա­նին ան­վա­նում են «ծա­գու­մով հայ ռուս նկա­րիչ»։ Պա­տա­հում է նաև, որ նրան հա­մա­րում են ըն­դա­մե­նը ջա­նա­սեր հետ­ևոր­դը նոր ժա­մա­նա­կի ֆրան­սի­ա­կան այն­պի­սի վար­պետ­նե­րի, ինչ­պի­սիք էին Գո­գե­նը և Մա­տի­սը, գտ­նե­լով, որ հայ վար­պե­տը կա­րո­ղա­ցել է մի­այն հմ­տո­րեն պատ­ճե­նել նրանց հնարք­նե­րը հայ­կա­կան սյու­ժե­նե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում։

Ան­շուշտ, այդ­պի­սի դա­տո­ղու­թյուն­նե­րը բա­ցար­ձա­կա­պես ան­հիմն են և պար­զա­պես ան­հե­թեթ։ Բայց դրանք չի կա­րե­լի հեր­քել սոսկ հայ­տա­րա­րու­թյուններով։ Անհ­րա­ժեշտ է կա­տա­րել պատ­մա­կան և պատ­մա­գե­ղար­վես­տա­կան հան­գիստ ու հան­գա­մա­նա­լից վեր­լու­ծու­թյուն։

Իսկ ին­չի՞ վրա են հիմն­ված վե­րո­հիշ­յալ կար­ծիք­նե­րը. այն բա­նի, որ նկա­րի­չը ծն­վել և իր պա­տա­նե­կու­թյունն անց­կաց­րել է Հա­յաս­տա­նից հե­ռու, որ սո­վո­րել է Մոսկ­վա­յում, ռուս վար­պետ­նե­րի մոտ, կրել է իմպ­րե­սի­ո­նիստ­նե­րի, պոս­տիմպ­րե­սի­ո­նիստ­նե­րի, ֆո­վիստ­նե­րի և այ­լոց ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րը։

Այս բո­լո­րը ճիշտ են և կաս­կա­ծից դուրս։ Այո՛, Սար­յա­նի ման­կու­թյունն ան­ցել է մեր­ձա­զով­յան տա­փաս­տան­նե­րում, իր մաս­նա­գի­տա­կան կր­թու­թյու­նը նա ստա­ցել է մոս­կով­յան Գե­ղան­կար­չու­թյան, քան­դա­կա­գոր­ծու­թյան և ճար­տա­րա­պե­տու­թյան ու­սում­նա­րա­նում, որ­տեղ նրա հա­մար առանձ­նա­պես նշա­նա­կա­լից են եղել ռուս խոշ­ո­րա­գույն նկա­րիչ­ներ Վա­լեն­տին Սե­րո­վի և Կոնս­տան­տին Կո­րո­վի­նի մոտ անց­կաց­ված պա­րապ­մունք­նե­րը։ Երի­տա­սարդ Սար­յա­նին եր­կար տա­րի­ներ շր­ջա­պա­տել է ռու­սա­կան կյան­քի, ռու­սա­կան մշա­կույ­թի տա­րեր­քը, որի հետ մինչև իր կյան­քի վեր­ջը նա կապ­ված էր բա­զում թե­լե­րով և իրա­պես ամ­բող­ջո­վին ու լի­ա­կա­տար իրա­վուն­քով մտ­նում է Ռու­սաս­տա­նի ար­վես­տի պատ­մու­թյան մեջ։
Մի­ան­գա­մայն ակն­հայտ է և այն, որ 19-րդ դա­րա­վեր­ջի և 20-րդ դա­րասկզ­բի ֆրան­սի­ա­կան վար­պետ­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի հետ ծա­նո­թու­թյու­նը, սկ­սած 90-ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջից, ար­տա­կարգ ազ­դե­ցու­թյուն է թո­ղել նկար­չի գե­ղա­գի­տա­կան մտա­ծե­լա­կեր­պի վերջ­նա­կան ձևավոր­ման, նրա ար­տա­հայտ­չաձևերի ամ­բողջ հա­մա­կար­գի վրա։ Շատ բա­նե­րով է Սար­յա­նը պար­տա­կան Արևմուտ­քի և Արևել­քի նաև այլ մշակույթներին, հատ­կա­պես եգիպ­տա­կան և իրա­նա­կան։ Վար­պե­տի ամ­բողջ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մի­ջով անց­նում են Հին Եգիպ­տո­սի դի­մակ­նե­րը։ Նրա գլուխ­գոր­ծոց­նե­րի թվին են պատ­կա­նում Ֆիր­դու­սու եր­կե­րի ձևավո­րում­նե­րը, նա հրաշ­ա­լի գի­տեր և սի­րում էր Իրա­նի ման­րան­կար­չու­թյունն ու հաս­տո­ցա­յին նկար­չու­թյու­նը։ Ընդ­հան­րա­պես Սար­յա­նը, ինչ­պես և իր մեր­ձա­վոր բա­րե­կամ­նե­րը` 20-րդ դա­րի հայ մշա­կույ­թի ակա­նա­վոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ բա­նաս­տեղծ Ավե­տիք Իսա­հակ­յա­նը, ճար­տա­րա­պետ Ալեք­սանդր Թա­ման­յա­նը, կոմ­պո­զի­տոր Արամ Խա­չատր­յա­նը, դե­րա­սան Վահ­րամ Փա­փազ­յա­նը, հետևողական ին­տեր­նա­ցի­ո­նա­լիստ էր և շատ լայն ընդգրկման տեր նկարիչ-մտածող։
Սա­կայն այս բո­լո­րը, ամենևին չի բա­ցա­ռում Սար­յա­նի ողջ հոգևոր կեն­սագ­րու­թյան, նրա ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան պո­ե­տի­կա­յի և ոճի ազ­գա­յին հիմ­քի ելա­կե­տա­յին, բնորոշիչ նշա­նա­կու­թյու­նը։

Ապա­գա նկար­չի ար­դեն իսկ օրո­րո­ցի սնա­րին հն­չել է հա­յե­րեն խոս­քը, տա­ռա­ցի­ո­րեն կյան­քի առա­ջին օրե­րից իր մեջ նա ներծ­ծել է հա­րա­զատ ժո­ղովր­դի մշա­կու­թա­յին ավան­դույթ­նե­րը, հո­գե­բա­նու­թյու­նը, բա­րո­յա­կան ու գե­ղա­գի­տա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րը։ Հա­յոց պատ­մու­թյու­նը, հայ բազ­մա­դար­յան պո­ե­զի­ան նա ոչ մի­այն գի­տեր, այլև տաս­նամ­յակ­ներ շա­րու­նակ սի­րով, ան­խոնջ ու քրտ­նա­ջանորեն ու­սում­նա­սի­րել էր ինչ­պես հա­սուն, բա­նի­մաց գիտ­նա­կան­-արևելա­գետ։ Նրա հա­մար այդ պատ­մու­թյու­նը և պո­ե­զի­ան, հա­յե­րի ազգային ապրելակերպին համազոր, ի սկզբանե եղել են ամե­նա­մոտ զգա­ց­մունքը և նրա երևակա­յու­թյան հիմ­քը, այս­պես ասած՝ երկ­րա­յին կե­ցու­թյան առա­ջին շր­ջա­նը։ Մնա­ցած ամեն ին­չը, ինչ­քան էլ դրանք կարևոր լի­նե­ին, գտնվում էին դուրս այն շրջանից, որ շատ հա­րիր էր ապա­գա նկար­չի սր­տին։
Առանց դա հաս­կա­նա­լու հնա­րա­վոր չէ թա­փան­ցել Սար­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան որոշակի խոր­քե­րը։ Ար­դարև եղել են փոր­ձեր ուղ­ղա­գիծ պար­զու­նա­կու­թյամբ ար­վես­տի ազ­գա­յին առանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը սահ­մա­նա­փա­կել սոսկ ար­տա­քին ձևերի, գույ­նե­րի, պատ­կեր­նե­րի մեջ և այլն։ Իհար­կե, ազ­գա­յին բնան­կար­նե­րի, տա­րազ­նե­րի և այլ­նի վրա մշ­տա­կան սևեռ­վա­ծու­թյու­նը պա­կաս ազ­դե­ցու­թյուն չու­նի նկար­չի մտա­ծո­ղու­թյան և ոճի վրա։ Բայց չէ՞ որ, բա­ցի դրա­նից, կան նաև ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյու­նը, նրա հոգևոր գան­ձա­րա­նը, նրա հո­գե­բա­նու­թյան յու­րա­հա­տուկ գծե­րը՝ ար­տա­հայտ­ված լեզ­վի և գրա­կա­նու­թյան մեջ, մարդ­կա­յին բնա­վո­րու­թյուն­նե­րի, բա­րո­յա­կան, քա­ղա­քա­ցի­ա­կան, գե­ղա­գի­տա­կան իդեալների մեջ։ Կա, վեր­ջա­պես, ներ­քին, պատ­մա­կան «մշա­կույ­թի հիշ­ո­ղու­թյու­նը», որը պահ­պա­նում և դա­րից դար է փո­խան­ցում ժո­ղովր­դի հոգևոր հարս­տու­թյուն­նե­րը, այդ թվում և այն ամե­նը, ին­չը երբևէ կու­տակ­վել է հայ­րե­նի բնու­թյան ըն­ձե­ռած բա­նաս­տեղ­ծա­կան ըն­կալ­ման և ազ­գա­յին կա­ցու­թաձևի շնոր­հիվ։ Եվ նկա­րի­չը, փոքր հա­սա­կից շփ­վե­լով ազ­գա­յին մշա­կույ­թի այդ ներ­քին հիշ­ո­ղու­թյան հետ, ձևավորվում է որ­պես ազ­գա­յին վար­պետ, եթե նույ­նիսկ ճա­կա­տագ­րի բե­րու­մով ծն­վել և եր­կար տա­րի­ներ ապ­րել է իր պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քից հե­ռու։ Ահա այս ազ­գա­յին ակունք­նե­րից էլ կա­րե­լի էր գնալ դե­պի ավե­լի հե­ռուն, դե­պի հա­մաշ­խար­հա­յին գե­ղար­վես­տա­կան փոր­ձը, որի հետ մեր­ձե­ցու­մը հայտ­նի չա­փով հեշ­տա­նում է, երբ Վար­պե­տը վաղ հա­սա­կից ծա­նո­թա­նում է այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ար­վեստ­նե­րի և հոգևոր մշա­կույ­թի զա­նա­զան դրսևորում­նե­րի հետ։

Այդ­պի­սին է եղել Մար­տի­րոս Սար­յա­նի ճա­կա­տա­գի­րը։ Ման­կու­թյու­նից նա մի­ա­ժա­մա­նակ ծա­նո­թա­ցել է մի շարք ժո­ղո­վուրդ­նե­րի կյան­քի տա­րա­տե­սակ երևույթ­նե­րի և գե­ղար­վես­տա­կան երևակա­յու­թյան հետ։ Նրա վաղ շր­ջա­նի ար­վես­տի ազ­գա­յին, հայ­կա­կան շեր­տերն ու­նեն չերևացող, նույ­նիսկ որոշ չա­փով թաքն­ված բնույթ։ Շատ լավ է ասել Սար­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան ձևավոր­ման վե­րա­բեր­յալ` նկարչի մա­սին հա­յե­րեն գր­ված առա­ջին լուրջ հոդ­վա­ծի հե­ղի­նակ Կոս­տան Զար­յա­նը. «Կան դա­րա­վոր շեր­տա­վո­րում­ներ ամեն մի մթնոլորտում, ամեն մի երկրում, կան ապրումների փորձեր, հոգեբանական ինքնահատուկ մոմենտներ, որոնք մակերեսի վրա չեն երևում։ Կա երևույթների երաժշտությունը, որը ապրում է միայն մեր մեջ, որին պետք է երկարորեն և տևականորեն ականջ դնել, փնտրել, որոնել մեծ համբերությամբ և դրսևորել ճշգրտորեն` ինքնաբուխ, անմիջական, գրեթե տարերային կերպով»։
Ստույգ ձևակեր­պված այս ընդհանուր դրույթները Կոս­տան Զար­յա­նը հատկա­պես կա­պում է Մար­տի­րոս Սար­յա­նի կեն­սագ­րու­թյան հետ, քան­զի իրա­կա­նում նրա հան­ճա­րը բա­ցա­հայտ­վել է ոչ մի­այն պատ­կե­րա­վոր­ման մի­ջոց­նե­րի կա­տարելության շնորհիվ, այլև դրանք իրեն­ցից ներ­կա­յաց­նում են հայ­կա­կան ավան­դա­կա­նի և մի շարք ու­րիշ (ամե­նից առաջ ռու­սա­կան և ֆրան­սի­ա­կան) ոճա­կան հյուս­վածք­նե­րի մի բարդ հա­մա­ձուլ­վածք։ Կարևոր է նաև այն, որ Սար­յա­նը, ինչ­պես իր ժա­մա­նա­կա­կից և իրեն ան­մի­ջա­պես նա­խոր­դող հայ նկա­րիչ­նե­րից ոչ մե­կը, կա­րո­ղա­ցել է լսել Կոս­տան Զար­յա­նի հիշատակած` ժո­ղովր­դի հիշ­ո­ղու­թյան և սր­տի մեջ ապ­րող ու նրա ազ­գա­յին զգաց­մունք­ներն ար­տա­հայ­տող «երևույթ­նե­րի երաժշտությունը»։ Հե­տա­գա­յում  Վար­պե­տը  հմ­տո­րեն և օր­գա­նա­պես մի­ահ­յու­սել է այն ավե­լի լայն,  բազ­մազգի հն­չյունայնություն ու­նե­ցող երաժշ­տու­թյան հետ։

Թե ինչ­պի­սին է եղել սկզբ­նա­կան մե­ղե­դին, ինչ­պես է այն զար­գա­ցել և մի­ա­ցել այլ գե­ղար­վես­տա-­ե­րաժշ­տա­կան նյու­թի հետ, կա­րե­լի է իմա­նալ, ման­րա­մասն ծա­նո­թա­նա­լով նկար­չի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հա­րուստ ժա­ռան­գու­թյա­նը»։

Մ. Սարյանի ստեղծագործությունների օգտագործման հեղինակային իրավունքը պատկանում է Սարյան ընտանիքին: